سایت مقالات فارسی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

(۱/۱۴۰۷)
اقتباس از آیه «وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فی‏ آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً»، (و من هر چه دعوتشان می‌کنم تا سرانجام آنان را بیامرزی، انگشتشان را در گوش‌هایشان می‌گذارند و خود را در جامه‌هایشان می‌پوشانند و [در کفر] پای می‌فشرند و سخت گردن‌‌کشی می‌کنند.)، (نوح، ۷) آیه در بیان احوال قوم نوح است که وقتی برای آمرزش آن‌ها را فرا می‌خواند، همچنان به انکار خود ادامه می‌دادند. مولانا عبارت «واستغشوا ثیاب« را از این آیه برای تکمیل حرف‌هایش در ابیات قبل می‌آورد و می‌گوید اگر آدمی نفس را از آلودگی‌ها پاک نماید، هرجا که رو کند وجه الله است.
□
زورِ جــانِ جـــان در اِنـْشَــقَّ الْقَـمَـر
زور جـــان کــوه‌کَــن شَــقّ حــجــر
(۱/۱۴۸۱)
اقتباس از آیه «اقْتَرَبَتِ السَّاعَهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ»، (قیامت نزدیک شد و ماه دو پاره شد.)، (قمر،۱). مولانا از عبارت قرآنی برای بیان این مطلب استفاده می‌کند که قوت و زور اگر جهت الهی داشته باشد، شق القمر هم رخ می‌دهد.
□
کـرد فـعــل خـود نـهـان دیــو دنـی
گـفــت شـیـطــان که بِـمـا أَغْـوَیْتَنـی
او ز فعل حــق نـبـد غـافـل چـو مـا
گــفــت آدم کــه ظــلــمـنـا نـفـسـنا
(۱/۱۴۹۱-۱۴۹۲)
بیت اول اقتباس از آیه «قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ»، (گفت پروردگارا از آن‌جا مرا فریفتی، در روی زمین در نظر آنان [بدی را نیک] خواهم آراست، و همگی آنان را به گمراهی خواهم کشاند.)، (حجر، ۳۹)؛ «قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ»، (گفت [پروردگارا] از آن‌جا که مرا فریفتی، بر سر راه راست تو در کمین آنان [بندگان] می‌نشینم.)، (اعراف، ۱۶).
بیت دوم اقتباس از «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ»، (گفتند پروردگارا بر خود ستم کرده‌ایم و اگر بر ما نبخشایی و بر ما رحمت نیاوری بی شک از زیانکاران خواهیم بود.)، (اعراف، ۲۳).
در این جا مولانا می‌گوید که آدمی باید مسئولیت کارهای خویش را بپذیرد نه مثل ابلیس که گناه خود را به خدا نسبت می‌دهد. او معتقد است که خطای حضرت آدم هم در تقدیر و قضای خداوند بوده است، اما ادب حکم می‌کند که آدمی آن را بر عهده بگیرد و به پاس همین ادب چون حضرت آدم مقبول درگاه واقع شود و این تفسیری خلاقانه از آیات ذکر شده است.
□
یــار را خـوش کـن بـرنجـان و ببـیـن
طـیّـبـات از بـهــر کـی لـلـطـیّـبـیـن
(۱/۱۴۹۸)
«…الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ…»، (… و زنان پاک برای مردان پاکند و مردان پاک برای زنان پاک…)، (نور،۲۶). مولانا خلاقانه از این عبارت قرآنی استفاده می‌کند و می‌گوید به استناد آیه قرآن، هرکار نیک پاداش نیک دارد. پروردگار را خوشحال کن ویا برنجان و نتیجه هر دو را ببین.
□
خـیـز لا أُقْـسِـمُ بـخـوان تـا فـی‏ کَـبَـد
عــاشــق رنــجـسـت نــادان تــا ابـد
(۱/۱۷۱۳)
اقتباس از آیات «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ. وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ. وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ. لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ کَبَدٍ»، (سوگند به این شهر می‌خورم و تو [یک چند] در این شهر [حکمروای مطلق و] دست گشاده‌ای و سوگند به پدر و فرزندی که پدید آورده است. به راستی انسان را در رنج و محنت کشیدن آفریده‌ایم.)، (بلد، ۱-۴). درباب در رنج و محنت بودن انسان تفاسیر متفاوتی از آیه مذکور بیان شده است. مولانا یک از وجوه درد و رنج آدمی را فراق از قرب الهی می‌داند و معتقد است چون عارف کامل به وصال حق رسد، اندوهی ندارد و انسان نادان تا ابد در رنج و محنت است. بنابراین مولانا در این بیت تفسیری نو از آیات مذکور ارائه می‌دهد.
□
کُــلَّ یَــوْمٍ هُـوَ فـی‏ شَــأْنٍ ای پـسـر
بـهــر این فـرمـود رحـمـان ای پـسـر
(۱/۱۸۲۴)
برگرفته از آیه «یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی‏ شَأْنٍ»، (هر آن کس که در آسمان‌ها و زمین است از او درخواست [امداد] دارد؛ او هر روزی در کار است.)، (الرحمن، ۲۹). مولانا با ذوق لطیف خود از مضمون آیه که پروردگار هر لحظه و هر روز در کار است و هیچ‌گاه از امور غافل نیست این نتیجه زیبا و حساس را می‌گیرد که آدمی باید همیشه حواسش جمع باشد که خداوند مراقب اوست.
□
بــاز خـوان فَـأَبَـیْـنَ أَنْ یَـحْـمِـلْـنَـهـا
خــود ز بــیــم ایــن دم بـی‌مـنـتـهــا
گـرنـه از بیـمـش دلِ کُـه خون شـدی
ور نـه خود أَشْفَقْـنَ مِنْـهـا چـون بُـدی
(۱/۱۹۶۲-۱۹۶۳)