بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

بیت اول اقتباس از عبارت قرآنی «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُمْ…»، (خداوند فرمود امروز روزی است که راستگویان را راستی و درستیشان سود رساند…)، (مائده، ۱۱۹).
بیت دوم اقتباس از آیه «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ»، (پس همچنانکه دستور یافته‌ای پایداری کن و نیز هرکسی که با تو روی به سوی خدا آورده است [چنین کند] و سرکشی مکنید، چرا کار و کردارتان بیناست.)، (هود، ۱۱۲) و «فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ…»، (پس برای این [امر] دعوت کن، و چنانکه دستور یافته‌ای پایداری کن…)، (شوری، ۱۵). مولانا با آوردن بخشی از عبارت قرآنی در منطق تعلیمی می‌گوید، خداوند مى‌فرماید: گوش و دمت را کج تکان مده. یعنى اعضاء و جوارح خود را در راه ناراستى و دغل‌بازى بکار نگیر، زیرا راستگویى راستگویان به آنان سود مى‌رساند. اى غافل و یا اى ناپاک، در میان غار، کج مخواب؛ و هرچه دارى آشکارا نشان بده.
□
یُفْـتَــنُــونَ‏… کُــلِّ عـــامٍ مَـرَّتَـیْــن
گـفت یــزدان از ولادت تا بــحیـــن
(۳/۷۴۵)
اقتباس از آیه «أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فی‏ کُلِّ عامٍ مَرَّهً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ»، (آیا نمی‌بینند که در هر سال یک بار یا دوبار در معرض آزمون و ابتلا درمی‌آیند، و باز توبه نمی‌کنند و پند نمی‌گیرند.)، (توبه، ۱۲۶). مولانا مراد آیه از یفتنون و فتنه، امتحان و آزمون الهی می‌داند؛ البته او امتحان را امری الهی می‌داند که گستره‌ی آن از ولادت تا مرگ است.
□
لا تــکــون النّـــار حَــــرّاً شـــارِدا
عصـمـت یــا نـــارُ کُـونــی‏ بَــارْدا
(۳/۹۵۴)
اقتباس از آیه «قُلْنا یا نارُ کُونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهیمَ»، (گفتیم ای آتش بر ابراهیم سرد و سلامت شو)، (انبیاء، ۶۹). مولانا معتقد است موسی چون از نسل ابراهیم بوده، نقشه فرعون بر او تأثیرگذار نبوده است. او در ماجرای کشتن پسران توسط فرعون و الهام به مادر حضرت موسی که او را در آتش بیفکن، به داستان ابراهیم و سرد شدن آتش اشاره دارد. چون خداوند خواست که حضرت ابراهیم حفظ شود، آتش بر او گلستان شد.
□
جـسـتـن یـوسف کنیـد از حـد بیش
گفـت آن یعـقـوب بــا اولاد خویـش
هـر طـرف رانـیــد شکــل مـستـعِـد
هر حس خود را درین جستن به جـد
هـمچـو گم کرده پسر رو سو بـه سو
گـفــت از روح خــدا لا تَـیْــأَسُــوا
(۳/۹۸۲-۹۸۴)
اقتباس از آیه «یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخیهِ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ»، (ای فرزندان من بروید و در پی یوسف و برادرش بگردید، و از رحمت الهی نومید مباشید، چرا که جز خدانشناسان کسی از رحمت الهی نومید نمی‌گردد.)، (یوسف، ۸۷). مولانا از داستان حضرت یوسف در منطق تعلیمی و تمثیلی استفاده می‌کند تا بگوید تو نیز مانند حضرت یعقوب در جستجوی حقیقت باش.
□
تــا لَــدُنَّ عـلــم لـدُنّــی مـی‌بـــرد
هـر پــری بر عرض دریــا کـی پـرد
(۳/۱۱۲۵)
اقتباس از آیه «فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَهً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً»، (آنگاه بنده‌ای از بندگان ما [خضر] را یافتند که به او رحمتی از سوی خویش ارزانی داشته و از پیشگاه خود به او علم لدنّی آموخته بودیم.)، (کهف، ۶۵). مولانا از آیه در منطق تمثیلی استفاده کرده است. او معتقد است براى وصول به کعبه‌ی حقیقت، علمى لازم است که سرچشمه‌ی آن جهانى داشته باشد؛ زیرا هرفرعى به اصل و سرچشمه‌ی خود دلالت مى‌کند و برای مثال این بیت را می‌آورد.
□
تــا بگـیــرد دست تـــو عَـلَّـمْـتَـنـا
چـون مـلایــک گـوی لا عِـلْـمَ لَـنـا
(۳/۱۱۳۰)
اقتباس از آیه «قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ»، (گفتند، پاکا که تویی، ما دانشی نداریم جز آنچه به ما آموخته‌ای، تو دانای فرزانه‌ای.)، (بقره، ۳۲). مولانا از عبارت قرآنی به صورت صریح و آشکار استفاده می‌کند تا بگوید هرگونه علم را از وجود موهومت نفى کن و همه را از حق‌تعالى بدان، تا تعلیم الهى، دستگیر تو شود و تو را به مکاشفات ربّانى و مشاهدات رحمانى واصل کند.
□
آن أَسَاطِـیـر أَوَّلِـین کــه گفـت عـاق
حــرف قــرآن را بُـد انــواع نـفــاق
(۳/۱۱۵۰)
اقتباس از عبارت قرآنی «… إِنْ هَذَآ إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأَوَّلِینَ»، (… این جز افسانه‌های پیشینیان نیست.)، (انعام، ۲۵). مولانا از آیه تفسیری نو ارائه می‌دهد و می‌گوید آن نافرمان و سرکشى که قرآن و حکایات آن را افسانه‌هاى خرافى اقوام پیشین نامیده، همین دلیل بر نفاق اوست.
□